Ono što je za hrvatsko kazalište Brešanova »Predstava Hamleta u selu Mrduša Donja«, to je za srpsko kazalište Simovićevo »Putujuće pozorište Šopalović«.

U oba slučaja, teatar se razbija o zadrtosti male sredine, a glumci točnije čitaju svoju intimnu zbilju iz tragičnih uloga koje donose u provinciju, nego iz podjela koje za njih obavlja svakodnevni život.

Legendarnu verziju »Putujućeg pozorišta«, odigranu više od sto puta, režirao je 1985. godine Dejan Mijač (1934. – 2022.), koji je u jednom od posljednjih intervjua izjavio: »Po čemu se vreme danas meri? Ne meri se prema Tesli.

Niko ne zna kad je on koji patent napravio, naizmenična struja i tako dalje. Ali vrlo dobro se zna kad je Churchill došao na vlast. Ili Staljin, još više.

A oni su svi, ti političari, zapravo, masovne ubice. Samo ih razlikuje da li su sa ‘naše’ pobedničke strane ili su sa ‘njihove’ poražene strane.

A Tesla je čovek koji je darovao čovečanstvu neizmerno mnogo, toliko mnogo da bi danas život bio nezamisliv da nije bilo njega.«

Ogrubljivanje i vulgarizacija predloška

No mi u kazalištu mjerimo vrijeme predstavama, a ne političarima. Zbog toga u novoj verziji »Putujućeg pozorišta« u režiji Jagoša Markovića iz 2020. godine odzvanjaju glasovi iz minulih uloga Ljube Tadića, Marije Crnobori i Mire Stupice, kao sablasti umjetničkih događaja koji su obilježili dvadeseto stoljeće.

Nevolja je u tome što je tekst dramskog pjesnika Ljubomira Simovića vrlo suptilno i dramaturški promišljeno oblikovano tkanje, u koje ovi spomenički citati padaju kao preteško kamenje, trgajući ga svojom patetičnom grandioznošću.

Nije isto redateljski odati počast velikim glumcima i pripaziti kako taj »citatni teret« funkcionira na samoj pozornici. Marković nije režiser koji ima sluha za bilo kakve suptilnosti.

Kod njega je sve gruba hiperbola, drečave boje, gotovo karikaturalna patetika u kombinaciji s preglumljivanjem, velike geste, u ovom slučaju čak i padanje kiše žita po (gladnoj, ratnoj) pozornici, uz stalno, naporno i po meni nadasve neumjesno sentimentalno zavijanje narodne glazbe.

Usporedno, slavna Mijačeva verzija »Putujućeg pozorišta« otvarala se u mraku, rok muzikom Braće Vranešević (poznatih i po bendu Laboratorija zvuka), koja je odmah izvedbi dala ton aktualnog trenutka.

Današnju verziju donekle spašava samo dvoje sporednih glumaca: Nenad Jezdić kao okorjeli ubojica Drobac s govornom manom neobičnog zastajkivanja i Jasna Đuričić u roli jednako iskusne, prekaljene, ali time ne manje pasionirane putujuće glumice Jelisavete.

Ova dva majstorstva, jedno u nemilosrdnom ubijanju i drugo u dramskom osporavljanju ljudskih života, mnogo su zanimljivija od izvorne priče o slučajnom ubojstvu mladog glumca koji više ne razlikuje stvarnost od kazališta ili o gostioničarki i udovici koja ugošćuje glumce u vremenima kad to svi smatraju skarednim.

Jezdiću kao glumcu vjerujemo i kad govori o mučenjima i kad igra prizor unutarnjeg bolnog, tjeskobnog i gorkog preobraćenja u razgovoru s djevojkom čija ga je neukaljanost duboko pogodila (ova katarza vodi samoubojstvu, dakle itekako je važno odigrati je kao kraj puta).

Jasni Đuričić vjerujemo da je jedino što ima smisla učiniti u vremenu katastrofe odjenuti svijetlu haljinu i snagom kazališne ludosti prkositi svim mogućim užasima i redukcijama ljudskog dostojanstva.

Sve ostale uloge se prelijevaju u karikature, pri čemu je vođa same kazališne skupine Vasilije Šopalović, u interpretaciji Dragana Bjelogrlića, uprizoren kao umorna sjena sjene.

Predstava ima velik problem upravo s poetskom dimenzijom Simovićevih rečenica koje se ne mogu »svečano odrecitirati«, jer nisu mišljene kao suza u oku i zagledanost u visinu (tako ih vidi redatelj), nego kao unutarnji, tajni, intimni govor stiha.

Jagoš Marković ne zna ni što bi sa Schillerovim »Razbojnicima«, a ni s »Elektrom«, kao tekstovima koje putujuća družina izvodi u najgorim vremenima.

Zato je zaokupljen gustim crvenim zastorom čijim se polaganim postavljanjem predstava otvara, kao i istim tim zastorom u koji na kraju biva umotana surovo ošišana glumica (lik Sofije igra Jovana Belović).

No, je li kazalište zbilja zastor, dekor, ispred kojeg moramo dosegnuti bljutavu slatkoću bulevarske patetike?

»U ovom, takozvanom svetu«

Iz 21. stoljeća tekst Ljubomira Simovića djeluje još tragičnije nego 1985. godine kad je nastao. Igrati na trgu pokraj vješala, pokraj ovih ili onih pogroma, o čemu progovara »Putujuće pozorište«, još više je naš svakodnevni posao.

Simović iz konteksta njemačke okupacije za vrijeme Drugog svjetskog rata nema nikakve sumnje da pekar uvijek peče kruh, apotekar se u svakom političkom slučaju bavi lijekovima, a glumac isto tako u svim režimima ima pravo i dužnost igrati svoju predstavu – kakva god ih stradanja okružuju.

Mnogi današnji umjetnici, međutim, nemaju tu vrstu čvrstog uvjerenja i povjerenja u samu umjetnost. Pri pogledu na hrvatsku nezavisnu kazališnu scenu jasno je i da su brojni performeri potpuno odustali od svog POSLA, kako ga naziva Simović.

Ne znam kako je u Srbiji, ali nemam dojam da je tamošnja autorska scena prevladala Simovićev osjećaj klaustrofobije ili zatvorenosti palančana u sve dublju i dublju palanačku malograđanštinu i izolaciju, sve bjednije i bjednije uvjete rada, sve jaču komercijalizaciju svih umjetnosti.

Indikativno je i da Jagoš Marković iz svoje adaptacije izbacuje replike koje se tiču odnosa Bosne i Srbije, kao i da tretira tekst bitno arhaičnije i »narodnjačkije« od načina na koji je postavljen u vremenu kada je prvi put igran.

Čini li to zato što kritizira srpski primitivizam? Ne bih rekla. Sudeći i po pretjeranoj slatkoći narodnih napjeva koje koristi, i po reakcijama zagrebačke publike, sentimentalizacija i kičizacija glume shvaćeni su kao podilaženje gledateljima, njihovo jeftino zavođenje, koje je na kraju zbilja i polučilo gromoglasan aplauz.

Ne znam čemu je točno zagrebačka publika priredila ovacije. Jer kad god srpski glumci dođu u Zagreb, gotovo uvijek dobiju ovacije.

To je nakon rata postala neka mjera pristojnosti, koja kao da kaže srpskim umjetnicima: »Mi, Zagrepčani, dobro znamo da niste krivi za rat i doista uživamo u vašoj umjetnosti«.

Čini mi se da je predstava dobila ovacije i zato što postiže vrlo grubu, prvoloptašku patetiku. Time se priklanja upravo onome što Simović kritizira: svijetu koji razumije rakiju i narodnjake, ali ne i »drveni mač« kojim se bori kazalište.

Simović nije na strani »ovog, takozvanog svijeta«. Njegova je drama posveta težini njegovanja i preživljavanja kompleksne kazališne istine.

Time se Jagoš Marković uopće ne bavi. I zato je jedan mali dio ljudi, mahom profesionalnih kazalištaraca, izašao iz HNK-a razočaran.

Zar zbilja sve mora biti zabavište? Onda više ne postoji ni »Putujuće kazalište Šopalović«. Preostala je samo estrada pred vješalima.