Petnaesto izdanje etabliranog festivala Vox Feminae posvećeno svim sestrama na »ovim prostorima« ali i šire, proteže se od 7. svibnja do 17. lipnja. Riječ je o programski možda najširoj i najsveobuhvatnijoj priredbi ovakve vrste, što i ne čudi jer seže u širokom rasponu od teatra i fotoprojekata do promocija knjiga i slikovnica, edukativnih tura, umjetničkih instalacija i radionica animacije. Ideja je i više no odvažna s obzirom na trenutnu pandemijsku situaciju. Iako njene kuratorice nisu mogle tradicionalno izostaviti ni filmski segment, s omnibusom »Kronike o njoj« iza kojeg stoji pet arapskih autorica, na festivalskoj web stranici navedenih kao »jordanske redateljice«. Doduše, Jordanka je tek Majsun Hbaidi, dok je redateljica najboljeg kratkiša iz tog omnibusa Egipćanka Tagrid Abuelhasan (šifra: »Stol samilosti«) u kojem imućne kairske obitelji postavljaju na kairskim ulicama stolove s besplatnom hranom da bi nahranile siromašne, kao što to na našim ulicama i trgovima čine lokalni političari s friganim sardelama i patagonijskim rižotima. Ostale autorice iz tog omnibusa su Marokanka Rim Medždi, Tunižanka Emna Nadžar i Libanonka Farah Šaer.

U filmski program uvrštena je i »Tereza 37« Danila Šerbedžije, premda smo je već svi vidjeli. Možda bi umjesto nje puno bolji odabir bio »Genderation« LGBTIQ veteranke Monike Treut prikazan u sklopu ovogodišnjeg online Berlinalea. Iako ćemo filmski Vox Feminae pamtiti po finom doksu »Glory to the Queen« (»U slavu kraljici«) iza kojeg stoji gruzijski autorski tandem Tatija Skirtladze & Ana Hazaradze. Možda i zato jer se njegovim aktericama, gruzijskim šahovskim velemajstoricama Noni Gaprindašvili, Nani Aleksandriji, Maji Čiburdanidze i Nani Joseliani, dogodila neka vrsta simultanke s njihovom fiktivnom »sestrom« Bet Harmon (šifra: »Damin gambit«). U oba filma, gruzijske velemajstorice i njihova fiktivna američka protivnica matirale su mačistički poredak, kao što je to u tenisu učinila mitska Billy Jean King u »Borbi spolova« u bliskom susretu s Bobbyjem Riggsom, zamijenivši šahovsku ploču s Houston Astrodromeom.

Šahovski seksizam

Preludij gruzijskog šahovskog doksa je munjevit, sveden na hipnotički footage koji se izmjenjuje u brzim rezovima, uz seriju propagandnih zapisa koji mistificiraju ulogu šahovskih velemajstorica kao nepobjedivih nadžena s Wonder Woman aurom. Okosnicu ostatka filma čine njihovi današnji životi. I sama Nana Ioseliani postaje neka vrsta mitskog bića. A Nonu Gaprindašvili upoznajemo kao tu istu nadženu koja nije samo rasturala u šahu, već i u (stolnom) tenisu i biljaru. No, iako je potonja opisana kao loša domaćica i kuharica, u doksu ćemo ju ugledati u kuhinji, dok joj muž čita novine, ali i kao poslušnu djevojku u pastoralnoj sceni branja cvijeća.

Možda Skirtladze i Hazaradze nisu pročitale inspirativni Guardianov tekst koji se referira na dugu povijest seksizma u šahovskom svijetu. Iako se dotični tekst vezuje za kultnu seriju »Damin gambit«. Kao što se u diskursu tog komada može promatrati i fotošopirani susret norveške šahovske zvijezde Magnusa Carlsena s fiktivnom Beth Harmon. Tada je Carlsen na Zoomu izjavio da »šahovski krugovi nikad nisu bili naklonjeni ženama«. Ustalom, prisjetimo se Bobbyja Fischera koji je rekao da njegovo doba nije poznavalo vrhunske šahistkinje, jer »nisu bile dovoljno pametne«. I Gari Kasparov je nekad bulaznio da »šah nije za žene«.

Nana i Milunka

Možda se Beth Harmon nakon »Damina gambita« prometnula u ultimativnu pop heroinu. Iako nijedno rodilište u SAD-u nije po njoj nazvalo sve bebe rođene u jednom danu, kao što su sve bebe rođene u jednom gruzijskom rodilištu postale Maje, po Maji Čiburdanidze. Iako »Slava kraljice« ne zanemaruje i neke druge legendarne šahistkinje, poput jedanaesterostruke jugoslavenske šampionke Milunke Lazarević, koja kazuje da je gruzijska šahovska federacija predvođena Nanom Gaprindašvili kojoj su nekad salutirali Tito i Jovanka Broz, osigurala jugoslavenskim šahistkinjama neku vrstu sigurne kuće u Tbilisiju tijekom NATO-va bombardiranja Srbije. Iako doks ne spominje notorni KGB koji je pratio Gaprindašvili i njene šahovske »sestre« na turnirima.

Možda bi upravo taj »detalj« pridodao doksu okus one iste »teškaške« borbe na koju se referira Carlsen u Guardianovu tekstu. Barem u političkom diskursu. Naposlijetku smo dobili simpatičnu afirmativnu potragu za izgubljenim vremenima ženskog (komunističkog) šaha, koja združuje četiri šahovske rivalke – Nonu, Maju i dvije Nane – koje su utrle stazu svim budućim šahovskim velemajstoricama, stvarnim i fiktivnim, poput Britanke Jovanke Houske i Netflixovim popkulturnim ikonama poput Beth.