Malo ima u svijetu primjera da se nakon rata, ili čak za vrijeme rata, izvadi toliko potopljenih brodova, putničkih i trgovačkih, te da jedna vojska, NOVJ, ima specijalizirani Odred za spašavanje brodova 1944. godine.

Kasnije je, 1947. godine u Rijeci (prvo sjedište na Delti, a onda u samom gradu) utemeljen Brodospas, koji je u početku bio državno poduzeće za spašavanje i tegljenje, a koji je u svibnju 1950. preseljen u Split, gdje i danas djeluje. Naravno da je vađenje brodova za obnovu ušlo 1947. godine u Opći privredni plan Jugoslavije, a Brodospas je dobio dužnost usklađivanja vađenja brodova s mogućnostima i potrebama brodogradilišta koja su trebala izgraditi sredstva za spašavanje i popravljati izvađene brodove. Zanimljivo je da je Brodospas imao ekipu imena Kopar koja je radila na rezanju brodova na Slobodnom teritoriju Trsta, primala plaću i poslovala prema cijenama koje su bile znatno veće nego u zemlji.

Prijenosom osnovnih sredstava Brodospas je ubrzo dobio tegljač »Trudbenik«, dvije plovne dizalice te ekipne brodove »Korčula«, »Bojana« i »Raša« te ronilačke čamce »Ave«, »Oštro« i »Jugo«, a kao pomoć UNRRE (United Nations Relief and Rehabilitation Administration) država je primila 16 malih tegljača od kojih su Brodospasu dodijeljeni »Krka«, »Zrmanja«, Soča« i »Jedro« te 80-tonska dizalica koja je dobila ime »Brodospas« te parna plovna dizalica »Dvainka« od 60 tona.

Dramatično vađenje

Zanimljivo je da su 3. srpnja 1941. godine »Nettuno«, budući »Trudbenik«, i motorni jedrenjak »Vincenzo P.« isplovili iz Tripolija za Bengazi, 15. srpnja ugledala ih je britanska podmornica »HMS Taku« čiji je zapovjednik bio kapetan korvete Edward Christian Frederic Nicolay. S obzirom na nevrijeme, Nicolay nije mogao koristiti palubni top za napad, pa je pratio dva mala broda. Navečer su oba broda usidrila blizu obale, pa je Nicolay spustio rasklopni kajak u more u namjeri da zarobi brodove, ali valovi su razbili kajak. U 22.14 podmornica je otvorila topovsku vatru s 275 metara udaljenosti. »Nettuno« je pogođen, digao sidro i nasukao se na obalu da izbjegne potonuće. »HMS Taku« je tada pogodio jedrenjak sa samo 140 metara udaljenosti (ispalio 12 granata), posada ga je napustila, a Britanci se penju na brod i uzimaju brodske dokumente. Te ga granatiraju i tope na oko 500 metara od obale istočno-jugoistočno od Ras Auegia.

Posebno dramatično bilo je vađenje u luci Gruž teretnog broda »Brundusium« (1.372 BRT) na kom se nalazilo 900 tona municije i avionskih bombi. Municija je uklonjena, a brod izvađen i obnovljen. Taj brod (tada klasificiran kao pulp tanker) je izgrađen 1906. godine kao »Ulefos« (vlasnik A/S Machester, Kristiania, manager Winge & Co.) u brodogradilištu Nylands Verskstad, Kristiania, 1915. postaje »Deneb« (Det Bergenske Dampskibsselskab, Bergen), a 1917. preuzimaju ga Britanci (The Shipping Controller, London) i daju na upravljanje H. Daughty & Co. Dvije godine kasnije, po završetku Prvog svjetskog rata, vraćen je norveškom brodovlasniku. Godine 1934. postaje »Brundusium« (vlasnik Marittima Commerciale S.A., Brindisi), a od 1936. vlasnik je poznati napuljski brodovlasnik Achille Lauro. Desetog rujna 1943. potopila ga je u Gružu vlastita posada kako teret ne bi pao u ruke Nijemcima, 15. listopada 1948. Brodospas je počeo vađenje, a 1949. otegljen je u riječko brodogradilište »V. Lenac« na popravak. Popravak je trajao do ožujka 1953. kada je, kao »Dunav«, predan na upravljanje Jadranskoj slobodnoj plovidbi iz Rijeke. Sedam godina kasnije uvršten je u flotu Lošinjske plovidbe, a u rujnu 1966. započelo je rezanje u La Speziji (Cantieri navali Santa Maria).

Ustaljeni postupak u to doba s potopljenim brodovima bio je sljedeći: nakon vađenja pravo prvenstva opcije imala je JRM, ako su nakon pregleda, njeni stručnjaci ustanovili da brod odgovara za neku od njenih potreba, brod je otegljen u određeno brodogradilište gdje bi bio obnovljen prema njihovim zahtjevima. Ako JRM nije bila zainteresirana, olupina bi došla pod nadležnost Ministarstva pomorstva koje bi odlučilo isplati li se obnova, u kojem će se brodogradilištu izvršiti i kojem će brodaru pripasti. Ukoliko je procjena bila da se obnova ne isplati, olupina se ostavljala Brodospasu da je izreže i proda željezarama.

Bombardiranje Zadra

U savezničkom bombardiranju Zadra 1944. godine, potopljeno je desetak plovnih objekata od kojih su najveći bili: »Mar Bianco«, »Beograd«, »Hercegnovi«, »Sloboda«, »Labud« i »Merkur«. Posljednja četiri su izvađena 1945. godine, dok su »Beograd« i »Mar Bianco« izvađeni kasnije, jer se nije raspolagalo opremom za vađenje brodova te veličine.

Putničko-teretni brod »Beograd« (težina oko 1.500 tona) potonuo je nekoliko metara od obale u duboki mulj na dubinu između pet i deset metara, ležao je na desnom boku, dok je lijevi bok bio dva metra ispod površine. »Mar Bianco« (težina oko 8.000 tona) je također bio putničko-teretni brod, potonuo je 40 metara od iste obale na dubinu od devet do 15 metara; lijevim bokom zakopan u mulj, dok je desni vidio iznad mora. Ocijenjeno je da se »Beograd« isplati obnavljati, dok je »Mar Bianco«, star 35 godina, nakon podvodnog miniranja izrezan. »Hercegnovi« je izvadila ekipa JRM 1945. godine.

Nakon nabave potrebne opreme, prvi brod s većih dubina koji je vađen bio je »Srbin« koji je potonuo nakon naleta na minu kod rta Glavotok (Krk). Potonuo je na dubinu od 25 metara – čitav pramac je bio raznesen eksplozijom, pa se prišlo podvodnom rezanju prije uporabe uzgonskih cilindara. Brod je podignut do dubine od osam metara, pa otegljen u plićinu, gdje je podignut toliko da je paluba došla do razine mora i tako otegljen u zaštićeni zaljev Malinske i tamo potpuno izrezan.

Nakon tog iskustva, odlučeno je vađenje broda »Balčik« (obnovljen kao »Vojvodina«) u Splitu, »Ramba III« (još se obnavlja kao »Galeb«) u Rijeci i »Locchi« (obnovljen kao »Učka«) u brodogradilištu »3. maj« u Rijeci.

Prvi veći pothvat Brodospasa je spašavanje američkog turbinskog broda »St. Lawrence Victory« (7.607 tona nosivosti) koji je 1947. godine udario o minu kod Dubrovnika. Teško oštećen, brod je brzom intervencijom spašen i dotegljen u luku. Dugo je bio na vezu, dok ga od vlasnika nije otkupila riječka Jugolinija, popravila ga i nakon obnove dala ime »Hrvatska«.

Brodospasove akcije

Tijekom 1948. godine Brodospas je poduzeo više spasilačkih akcija – dok je putnički parobrod »Krk« (146 BRT) plovio Fažanskim kanalom iza krme, eksplodirala je mina. U brod je prodrlo more, pa je brod namjerno nasukan na pličinu. Kasnije su zatvoreni propusti na oplati, brod je odsukan i otegljen na popravak.

Sljedeći pothvat bio je vađenje brodova »Prestolonaslednik Petar« i »Karađorđe« (zapovjednici iz Kostrene: kap. Tonković i kap. Tomo Grdaković) koji su bili na dubini od 51 odnosno 55 metara kod otoka Zlarina nakon što su udarili u mine. Najprije je izvađen brod »Prestolonaslednik Petar«, i to u četiri faze: podignut je na 35 metara dubine i otegljen na pripremljeno mjesto dubine 44 metra u zaštićenoj uvali otoka Zlarin, pa podignut na 21 metar, 13 metara i na površinu, da bi bio otegljen u brodogradilište u Split. Za vrijeme teglja, brzinom od samo tri čvora, dogodilo se nevrijeme, pa se konvoj morao skloniti u zaljev Rogoznice.

Dok se prvi brod već obnavljao, krenulo se u vađenje drugog, a na površini se pojavio tek dvije godine nakon prvog; kad je »Partizanka« predana, buduća »Proleterka« je stigla u brodogradilište.

Parobrod »Sirius« udario je u zaostalu minu 1947. godine u Kvarnerskom zaljevu i potonuo na dubinu od 52 metra. Ronilac Jerko Tanfara s Krapnja je više puta zaronio da bi utvrdio da je brod pretrpio velika oštećenja (gotovo prepolovljen), ali s obzirom na to da je bio star (mlad) samo godinu dana i sačuvanih strojeva, odlučeno je da se izvadi.

Parni tegljač »Nettuno«

Parni tegljač »Nettuno« izgrađen je 1921. godine u Arsenale del Lloyd Triestino u Trstu za Lloyd Triestino, Societa di Navigazione iz Trsta (1932. Lloyd Triestino, Flotte Riunite L.T., Marittima Italiana e Sitmar, Trieste; 1937. Lloyd Triestino S.A. di Navigazione, Trieste). Rekviriran je 1940. od talijanske Regia Marine (oznaka »F.103«), 1942. ponovno rekviriran (oznaka »A.12«), a od rujna 1943. je u sastavu njemačke Kriegsmarine. Potopljen je 1944. u zračnom napadu na Mali Lošinj (u nekim izvorima navodi se da je potopljen pred Rijekom), 1946. proglašen je ratnim plijenom, izvađen i popravljen u brodogradilištu Picinić u Malom Lošinju (tada je dobio ime »Tovariš«, a Brodospasu je dodijeljen 1953. godine (»Trudbenik«). Izrezan 1957. godine.

Spašeni nakon potapanja

»Rab« (bivše ime »Arbe«), 342 BRT, 440 putnika; »Cavtat« (»Siraly«, »Kraljevica«), 127 BRT, 225 putnika; »Sinj« (»Sarajevo«), 437 BRT, 400 putnika; »Pag« (»Brasso«, »Cetinje«, »Cherso«, »Calitea«, »Scarpanto«, »IV 53«), 482 BRT, 250 putnika; »Perast« (»Magyar«, »Sloboda«, »Lagosta«), 208 BRT, 300 putnika; »Rovinj« (»Slavija«, »Giuseppe Fontana«), 210 BRT, 290 putnika; »Poreč« (»Abbazia«, »Učka«, »Monte Maggiore«), 164 BRT, 183 putnika; »Lovran« (»Fured«, »Plav«, »Albona«), 234 BRT, 334 putnika; »Lapad« (»Hrvat«, »Dampfer XIX«, »Hrvat«, »Mljet«), 208 BRT, 300 putnika; »Kormat« (»Croatia«, »Hrvatska«, »Sansego«, »Kostrena«), 522 BRT, 528 putnika; »Šipan«, 340 BRT, 450 putnika; »Trogir« (»Bonanza«, »Tita«, »Sita«, »Urania«, »Svačić«), 75 BRT, 122 putnika; »Pelješac« (»Vertes«, »Vardar«, »Cherso«, »Vardar«), 553 BRT, 400 putnika; »Cres« (»Godollo«, »Zagreb«, »Enrico Baroni«, »Zagreb«, »Dalmacija«), 869 BRT, 817 putnika; »Hercegnovi« (»Arsa«), 317 BRT, 335 putnika; »Senj« (»Angelo Paolucci«), 288 BRT, 290 putnika; »Partizanka« (»Prestolonaslednik Petar«), 1697 BRT, 1.000 putnika; »Lastovo«(»Hungaria«, »Beograd«, »Sebenico«), 1.039 BRT, 500 putnika; »Proleterka« (»Visegrad«, »Karagjorgje«, »Karadjordje«, »Mornar«), 1.322 BRT, 1.000 putnika…

Parobrod »Sirius«

Parobrod »Sirius« izgrađen je 1946. godine u brodogradilištu Oskarhamns Varv A/B u Oskarhamnu (Švedska) za Rederi A/B Iris iz Stockholma (manager C.H. Abrahamsen). Imao je 2.026 GRT, 1.190 NRT i 2.980 tona nosivosti (dimenzije 90,45 x 12,27 x 6,2 metra), a pokretao ga je parni stroj trostruke ekspanzije od 990 IKS brzinom od deset čvorova. Na prvom putovanju, u snježnoj oluji, skrenuo je s kursa i uletio u minsko polje. Jedan član posade je stradao u brodolomu. Ronioci Brodospasa su podrtinu pronašli 17. siječnja 1956. na dubini od 52 metra. U rujnu je podrtina podignuta na dubinu od 11 metara i otegljena u Raški zaljev, gdje je početkom listopada podignuta na površinu i u teglju (»Borac« i »Trudbenik«) otegljena na popravak u Split. Obnova je dovršena 1958. te je brod, pod imenom »Mosor«, preuzeo sam Brodospas, a 1963. predan je Jadranskoj slobodnoj plovidbi iz Splita. Šest godina kasnije parobrod je prodan (Mansamar S.A., Mogadishu) i postao – »Mira«. No, 14. ožujka 1970., u plovidbi iz Turske za Francusku s teretom rudače kroma doživio je brodolom 15 milja sjeverozapadno od Katakola.

Parobrod »Hawkes Bay«

Parobrod »Hawkes Bay«, izgrađen 1912. u brodogradilištu Workman Clark u Belfastu za Tyser Line; 1916. »Port Napier« – Commonwealth & Dominion Line; 1936. »Martand«- Brocklebank; 1938. »Martano« – A. Zanchi, Genova; 1938. »Mar Bianco«.